नेपालमा साइबर अपराधका घटनाहरू पछिल्ला केही वर्षमा उल्लेखनीय रूपमा बढ्दै गएका छन्, जसले आम नागरिकको सुरक्षा र गोपनीयता सम्बन्धी चिन्तालाई थप बलियो बनाएको छ । पछिल्लो समय साइबर ठगीमा सामाजिक सञ्जालको समेत प्रयोग धेरै हुँदै आएको छ । त्यसैमध्येको एक, हो टेलिग्राम ।
एपमा सुरक्षाका लागि इन्क्रिप्टेड सुविधा छ, जसले प्रयोगकर्ताहरूको व्यक्तिगत जानकारी र संवादलाई सुरक्षित राख्न मद्दत गर्छ । तर, त्यही विशेषताले ठगहरूलाई पनि आकर्षित गरेको देखिन्छ, जसले गर्दा ठगीका गतिविधिहरू पत्ता लगाउन झनै कठिन बन्दै गएको छ ।
नेपाल प्रहरीले सार्वजनिक गरेको तथ्याङ्कअनुसार, आर्थिक वर्ष २०८१/८२ को पहिलो पाँच महिनामा मात्रै टेलिग्राममार्फत गरिएका ठगीका ६९६ उजुरीहरू दर्ता भएका छन् । यो संख्या अघिल्लो आर्थिक वर्ष २०८०/८१ को सम्पूर्ण अवधिभर दर्ता भएका उजुरीहरूको तुलनामा अत्यधिक धेरै हो । आर्थिक वर्ष २०८०/८१ मा टेलिग्राममार्फत ठगीका केवल २० उजुरीहरू दर्ता भएका थिए । यसरी हेर्दा, साइबर अपराधका घटनाहरूमा ३४८० प्रतिशतको अभूतपूर्व वृद्धि भएको देखिन्छ ।
यसप्रकारको अत्यधिक वृद्धि केवल संख्यात्मक रूपमा मात्रै महत्त्वपूर्ण छैन । यो ठगहरूले अपनाउँदै आएको नयाँ रणनीतिको संकेत हो । पहिलेका वर्षहरूमा ठगहरूले प्रायः फेसबुक मेसेन्जर, भाइबर, इन्स्टाग्राम र ह्वाट्सएप जस्ता एपहरूमा आफ्ना गतिविधि केन्द्रित गरेका थिए । यद्यपि, प्रहरीको ध्यान ती परम्परागत एपहरूमा केन्द्रित भइरहँदा, ठगहरूले एन्क्रिप्टेड म्यासेजिङ प्रणालीका कारण सुरक्षित मानिएका टेलिग्राम र सिग्नलमा आफ्नो आपराधिक गतिविधि सार्न थालेका छन् ।
टेलिग्राम र सिग्नल जस्ता एपहरूको दुरुपयोगले ठगीको स्वरूप मात्र बदलिएको छैन । यसले अपराध अनुसन्धानमा संलग्न निकायहरूको कार्यक्षमता र क्षमतालाई पनि चुनौती दिएको छ । ठगीका यी घटनाहरूले प्रहरीलाई नयाँ प्रविधिहरू र अनुगमन रणनीतिहरू अपनाउन बाध्य बनाइरहेको छ । यसले साइबर सुरक्षा र ठगी नियन्त्रणका लागि सामुदायिक जागरूकताको महत्त्व झल्काउँछ । ठगीका यी घटनाहरू केवल प्रहरीको प्रयासले मात्र नियन्त्रण गर्न असम्भवजस्तो देखिन्छ । यसका लागि नागरिक स्तरमा सतर्कता र सचेतना अत्यन्त आवश्यक छ ।
सुरक्षित एपहरूको दुरुपयोग
साइबर अपराधमा टेलिग्रामको प्रयोग तीव्र रूपमा वृद्धि हुनुको मुख्य कारण यसको बलियो एन्क्रिप्टेड सन्देश प्रणाली हो, जसले ठगहरूलाई कानुनी निकायबाट बच्न सजिलो बनाएको छ । नेपाल प्रहरीले आर्थिक वर्ष २०८१/८२ को पहिलो पाँच महिनामा मात्रै टेलिग्राम प्रयोग गरी ठगी गरिएका ६९६ उजुरीहरू दर्ता गरेको छ, जुन आर्थिक वर्ष २०८०/८१ मा दर्ता भएका जम्मा २० उजुरीको तुलनामा ३४८० प्रतिशतले बढेको हो ।
सिग्नल एपमार्फत ठगीका उजुरीहरू हालसम्म नभए पनि यसको प्रयोग तीव्र गतिमा बढ्दै गएको छ, जसले भविष्यमा ठगीका गतिविधिहरूमा यसको सम्भावित प्रयोगको संकेत गर्छ । ठगहरूले सुरक्षित मानिएका यस्ता एपहरूमा आफ्ना गतिविधि सार्दै, नेपाली नागरिकहरूको मानसिकता र वित्तीय अवस्थालाई उपयोग गर्दै झूटा आश्वासन र प्रलोभनको जाल बुनेका छन् ।
यी घटनाहरूले देखाएको छ कि साइबर अपराधीहरू प्राविधिक नवीनता र मानसिक चालबाजी प्रयोग गरी नागरिकहरूलाई ठगीको जालमा फसाउँदैछन् । प्रलोभनको सिकार भएर सानो रकम प्राप्त गरेपछि झन् ठूलो लाभको आशाले पीडितहरू ठगीमा गहिरो रूपमा फस्ने गर्छन् ।
यसले वित्तीय रूपमा कमजोर वर्गमा ठूलो असर पुर्याउँदै आएको छ । यस समस्यालाई समाधान गर्न डिजिटल साक्षरताको प्रवर्द्धन, साइबर सुरक्षा नीतिहरूको कार्यान्वयन, र नागरिकहरूमा प्राविधिक सचेतना अभिवृद्धि गर्नुपर्ने देखिन्छ । साथै, सुरक्षा निकायहरूले साइबर अपराधका नयाँ ढाँचाहरूलाई पहिचान गरी तीव्र रूपमा कारबाही गर्नका लागि विशेष रणनीति अवलम्बन गर्नुपर्छ ।
ठगीको प्रारम्भिक चरण
साइबर ठगीहरू प्रायः ह्वाट्सएप जस्ता सन्देश आदान-प्रदान गर्ने एपहरूबाट सुरु हुन्छन् । ठगहरूले सुरुमा तपाईंलाई साना र सरल कामहरू गर्ने प्रस्ताव राख्छन्, जस्तै इन्स्टाग्राम पोस्टहरू लाइक गर्नु वा अन्य सामान्य कार्यहरू । यस्तो कार्य पूरा गरेपछि सानो रकम, जस्तै २०० रुपैयाँ, तुरुन्तै तपाईंको खातामा पठाइन्छ ।
यस प्रकारको प्रत्यक्ष लाभले पीडितलाई ठगीको जालमा फसाउन अझ सहज बनाउँछ । जब व्यक्तिले यो रकम पाउँछन्, उनीहरूलाई यस्तो लाग्छ कि यो प्रक्रिया वास्तविक छ, र थप फाइदा कमाउनका लागि थप कार्यहरू गर्न प्रेरित गरिन्छन् ।
एकचोटि तपाईं ठगहरूको जालमा फसेपछि, तिनीहरूले तपाईंलाई टेलिग्रामजस्ता सुरक्षित म्यासेजिङ एपहरू प्रयोग गर्न अनुरोध गर्छन् । टेलिग्राममा एक ‘रिसेप्सनिस्ट’ भनिने व्यक्तिसँग कुराकानी गर्न कोड साझा गर्न भनिन्छ । त्यसपछि, ठगहरूले तपाईंलाई थप प्रलोभन देखाउँदै साना साना रकम पठाएर ठूलो रकम जम्मा गर्न उक्साउँछन् ।
यस्तै, ठगहरूले समूह च्याटमा सामेल गराएर नक्कली प्रयोगकर्ताहरूको गतिविधि देखाउँछन्, जसले तपाईंलाई अझै विश्वास दिलाउँछ । तर, ती सबै प्रयोगकर्ता र प्रक्रिया ठगीका सदस्यहरूद्वारा नियन्त्रित र नकली हुन्छन् । यसरी, ठगहरूले तपाईंको विश्वास जित्दै ठूलो रकम गुमाउने स्थितिमा पुर्याउँछन् ।
टेलिग्राममा स्थानान्तरण
टेलिग्राममा स्थानान्तरण भएपछि ठगीको स्वरूप अझ बढी संगठित र जटिल देखिन्छ । ठगहरूले पहिले तपाईंलाई एउटा कोड र टेलिग्राम लिंक उपलब्ध गराउँछन् र सो कोड ‘रिसेप्सनिस्ट’ भनिएको व्यक्तिलाई पठाउन निर्देशन दिन्छन् । तर, यो तथाकथित रिसेप्सनिस्ट ठगहरूको मुख्य जालको एक हिस्सा हो। उनीहरूले तपाईंलाई विभिन्न चरणहरूको निर्देशन दिएर ठगी प्रक्रियामा अझ गहिरो रूपमा सहभागी गराउँछन् ।
यस प्रक्रियामा ठगहरूले समूह च्याट, नक्कली प्रयोगकर्ता, र ठगीका गतिविधिलाई वास्तविक जस्तो देखिने वातावरण सिर्जना गर्छन्। नक्कली ट्रान्सएक्सन स्क्रिनसट र नकली प्रतिक्रियाहरूको माध्यमबाट ठगहरूले तपाईंको विश्वास जित्न कोशिस गर्छन्। यस्तो प्रविधिले ठगहरूको योजनालाई अत्यन्त विश्वासिलो देखाउँछ, जसले गर्दा पीडितले ठगी चालबाजीको शिकार भएको पत्तो पाउन धेरै समय लाग्छ।
झूटा प्रमाण र समूह
टेलिग्राममा ठगहरूले तपाईंलाई एउटा समूहमा सामेल गराउँछन्, जहाँ धेरैजसो सदस्यहरूले विभिन्न लेनदेनका स्क्रिनसट सेयर गरिरहेको देखिन्छ । यी स्क्रिनसटहरू पूर्ण रूपमा नक्कली हुन्छन्, जसलाई विशेष सट्टा ठगी योजनालाई विश्वसनीय देखाउन प्रयोग गरिन्छ । यस्तो दृश्यले ठगी योजनामा नयाँ सहभागीहरूको विश्वास जित्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ ।
समूहका यी तथाकथित सदस्यहरू वास्तवमा ठगहरूको टोलीका सदस्य हुन्छन्, जसले वास्तविक प्रयोगकर्तालाई भ्रममा पार्ने र ठगी योजनामा थप गहिरो रूपमा सामेल गराउने उद्देश्यले काम गर्छन् ।
उनीहरूले नकली सन्देश र प्रतिक्रियाको सहारा लिएर मानिसहरूलाई ठूलो रकम जम्मा गर्न उत्प्रेरित गर्छन् । ठगीको यो जाल एकदम व्यवस्थित र योजनाबद्ध हुने हुँदा, धेरैजसो पीडितहरू यसमा फस्ने जोखिममा पर्छन् ।
नक्कली एप र थप ठगी
ठगहरूले आफ्नो योजनालाई अझ विश्वसनीय बनाउँदै पीडितहरूलाई नक्कली एपमा जान लिंक प्रदान गर्छन्, जहाँ जम्मा गरिएको रकमलाई दोब्बर वा तेब्बर भएको देखाइन्छ । यो एप पूर्ण रूपमा नक्कली र योजनाबद्ध ठगीको हिस्सा हो, जसले मानिसहरूलाई झूटो विश्वास दिलाउन डिजाइन गरिएको हुन्छ ।
एपका सबै फिचर, देखाइएका विवरण, र लेनदेन गतिविधि वास्तविकजस्तो देखिए पनि, यसको उद्देश्य मात्र पीडितको ध्यान खिचेर थप रकम जम्मा गर्न प्रेरित गर्नु हो । यसरी ठगहरूले आफ्नो नक्कली एप र झूटो वाचा प्रयोग गरी मानिसहरूको भरोसा जित्छन् र थप रकम जम्मा गर्न उत्प्रेरित गर्छन् ।
एकपटक पीडितले रकम जम्मा गरेपछि, ठगहरूले फेरि त्यही एपमार्फत झूटो नाफा देखाउँछन्, जसले गर्दा पीडितहरूले झनै ठूलो परिमाणको रकम लगानी गर्ने सोच बनाउँछन् । यस प्रक्रियाले पीडितहरूको सम्पत्ति हडप्न ठगहरूको योजना पूर्ण रूपमा सफल बनाउँछ ।
ठगीको मानसिक प्रभाव
ठगीको प्रक्रिया पीडितहरूलाई मात्र वित्तीय नोक्सान पुर्याउँदैन, यसले मानसिक दबाब र तनाव पनि सिर्जना गर्छ । सुरुमा सानो रकम पाउँदा, ठगहरूको जालमा परेका व्यक्तिहरूलाई यो विश्वास दिलाइन्छ कि उनीहरूले सजिलै र छिटो पैसा कमाउन सक्नेछन् ।
यस आशाले उनीहरूलाई ठगीको अर्को चरणमा प्रवृत्त गर्न उत्प्रेरित गर्छ, जसले गर्दा उनीहरू सँग भएका सम्पत्ति मात्र होइन, आफ्नो मित्र र परिवारसँग ऋण लिने स्थितिमा पुग्छन् । जब ठगीका गतिविधिहरू खुल्न थाल्छन् र यो स्पष्ट हुन्छ कि उनीहरू ठगीको शिकार भएका छन्, तब मानिसहरू गहिरो मानसिक तनावमा पर्छन् ।
यो मानसिक दबाबले उनीहरूको दैनिकीलाई असर पुर्याउँछ, जसले उनीहरूको मानसिक स्वास्थ्यमा नकरात्मक प्रभाव पार्न सक्छ। पीडितहरू आफैंलाई धक्का लागेर, नकारात्मक भावनामा डुब्न सक्छन्, र यो प्रक्रिया केवल आर्थिक हानि मात्र होइन, मानसिक र भावनात्मक पीडामा परिणत हुन्छ ।
ठगीबाट बच्न अपनाउनुपर्ने उपाय
ठगीबाट बच्नका लागि जनचेतना र सतर्कता अत्यन्त आवश्यक छ। ठगीबाट जोगिन निम्न उपायहरू अवलम्बन गर्नुपर्छ:
- अपरिचित व्यक्तिहरूसँग व्यक्तिगत विवरणहरू शेयर नगर्नुहोस् ।
- बैंक खाताको विवरण र क्यूआर कोड जस्ता संवेदनशील जानकारी सुरक्षित राख्नुहोस् ।
- सजिलै पैसा कमाउने झूटा आश्वासनप्रति सचेत रहनुहोस् ।
- कुनै पनि लिंक क्लिक गर्नु अघि यसको स्रोतबारे सुनिश्चित गर्नुहोस् ।
- साइबर ब्युरोमा ठगीका प्रयासबारे तत्काल जानकारी दिनुहोस् ।
सामुदायिक जागरूकता
साइबर ठगी रोक्नका लागि समुदायको सक्रियता पनि महत्त्वपूर्ण छ । व्यक्तिगत सतर्कता र प्रहरीको सहयोगमार्फत ठगीका गतिविधिहरूलाई कम गर्न सकिन्छ । सजग नागरिक मात्र ठगीबाट जोगिन सक्षम हुन्छन् ।
निष्कर्ष
साइबर ठगी नेपालमा नयाँ चुनौती बनेको छ । ठगहरूले नयाँ प्रविधिहरू र मनोवैज्ञानिक प्रभावका माध्यमबाट आफ्नो जाल फैलाइरहेका छन् । नागरिकहरूले ठगीबारे सचेत रहनुका साथै प्रहरी र अन्य निकायको सहयोग लिनुपर्छ । सजगता, सतर्कता र कानुनी प्रक्रियाको पालना गरेर मात्र यस समस्यालाई समाधान गर्न सकिन्छ ।
(लेखक नेपाली, नेपाल उद्योग परिसंघ (सीएनआई) का उपनिर्देशक हन्)
