सम्वृद्धि नेपालका लागि ठूलो सम्भावना बोकेको क्षेत्र हो, सूचना प्रविधि अर्थात आईटी । यो कुरा सरकारदेखि निजी क्षेत्रसम्म सबैले स्वीकार गरेका छन् । 

सर्वाङ्‍गीण विकास अध्ययन केन्द्र (आईआईडीएस) ले गरेको एक अध्ययनमा सन् २०२२ मा मात्रै नेपालले ६७ अर्ब रूपैयाँभन्दा बढीको निर्यात गरेको देखिएको थियो । तर अनौपचारिक रूपमा यो तथ्यांक १ खर्ब माथि रहेको जानकारहरू बताउँछन् । 

पर्यटन क्षेत्रबाट हुने आम्दानी भन्दा आईटी क्षेत्रबाट हुने निर्यात बढी छ । सरकारले समेत आईटीलाई रूपान्तरणकारी क्षेत्रका रूपमा पहिचान गरी आगामी १० वर्षमा ३० खर्बको आईटी सेवा निर्यात गर्ने लक्ष्य राखेको छ भने आर्थिक वर्ष २०८१/८२ प्रस्थान विन्दु हुने गरी आईटी दशक पनि घोषणा गरेको छ । 

यी सबै हेर्दा आईटीमा ठूलो सम्भावना रहेको प्रष्टै थाहा हुन्छ । यतिधेरै सम्भावना रहेको आईटी क्षेत्रमा महिलाको सहभागीता भने न्युन रहेको देखिएको छ । हालै सूचना प्रविधिमा महिला (डब्लुआईआईटी) संस्थाले गरेको एक अध्ययन अनुसार आइसिटी कम्पनीहरूको कोर टेक्निकल भूमिकामा महिलाहरूको सहभागीता ७.८८ प्रतिशत मात्रै रहेको छ । 

सम्भावना धेरै, सहभागीता कम

२०७८ सालको राष्ट्रिय जनगणना अनुसार नेपालमा कुल महिलाको जनसंख्या १ करोड ४९ लाख ११ हजार २७ (५१.१३ प्रतिशत) रहेको छ । कुल जनसंख्याको आधाभन्दा बढी हिस्सा महिला भएको ठाउँमा भने आईटीमा भएको सहभागीता न्युन छ ।  

डब्लुआईआईटीले ४०१ आइसिटी कम्पनी, ४०० आइसिटी इनेबल कम्पनी र ४३० जना आइसिटी प्रोफेसनल महिलाहरूको सहभागीतामा नेपालको आइसिटी क्षेत्रमा महिलाहरूको अवस्था जान्न अध्ययन गरेको थियो ।

उक्त अध्ययनमा आइसिटी कम्पनीहरूको कोर टेक्निकल भूमिकामा महिलाहरूको सहभागीता ७.८८ प्रतिशत र आइसिटी इनेबल कम्पनीहरूमा ०.५१ प्रतिशत मात्रै महिलाहरूको सहभागीता रहेको देखिएको छ । 

आईटी क्षेत्रमा महिलाहरूले ठूलो सम्भावना बोकेका छन् । त्यसो त, आईटी क्षेत्र आफैमा नेपालका लागि ठूलो सम्भावना बोकेको क्षेत्र हो । यसमा महिलाको सम्भावना नहुने कुरै भएन । 

सम्भावना हुँदा हुँदै पनि प्रोत्साहनको कमीका कारण पर्याप्त मात्रामा महिलालाई आईटी क्षेत्रमा ल्याउन नसकिएको डिजिटल ल्यान्डस्केप विज्ञ डा. अमृता शर्मा बताउँछिन् । 

‘आईटी क्षेत्रमा महिलालाई सबैभन्दा ठूलो खाँचो प्रोत्साहनको छ । घर, परिवार, समाज र सरकारबाट प्रोत्साहन सुरू गर्नुपर्छ,’ डब्लुआईआईटीको प्रतिवेदनमा रिसर्च टिममा रहेर काम गरेकी शर्माले आइसिटी समाचारसँग भनिन, ‘घरबाटै राम्रो आईटी शिक्षा दिने वातावरण तयार भयो भने त्यसले महिलाको आत्मविश्वास बढाउँछ । त्यसले धेरै रोल मोडलहरू जनमाउँछ । यसमा झनै आकर्षण बढ्छ ।’

यस्तै नेपाल बैंककी कार्ड तथा डिजिटल बैंकिङ डिभिजन प्रमुख बन्दना शर्माले पछिल्लो समय आईटीमा सरकारी तथा निजी क्षेत्रमा महिलाको संख्या बढ्दै गएपनि पर्याप्त नरहेको बताइन् । 

आईटी क्षेत्रमा महिलाको सहभागीता कम भएपनि पछिल्लो समय आकर्षण भने बढ्दो छ । युवा पुस्तामा विशेष गरी आकर्षण देखिन्छ । आईटीमा उच्च शिक्षा अध्ययन गर्ने महिलाको संख्या समेत बढिरहेको छ । 

नेपालमा आइसिटीमा काम गर्ने अधिकांश महिलाहरूको उमेर पनि १८ देखि ३५ वर्षसम्म रहेको अध्ययनमा देखिएको छ । आईटीमा महिलाहरूको अपार सम्भावना रहेको टिगकी सह-संस्थापक प्रार्थना शाखःले बताइन् । ‘आईटी उद्योग आफैमा इन्नोभेसन र ग्रोथका लागि अनगिन्ती अवसरहरू प्रदान गर्ने क्षेत्र हो । यसमा महिलाहरूको पनि अपार सम्भावना छ,’ एनवाईईएफ काठमाडौं च्याप्टरकी निवर्तमान अध्यक्ष तथा नास आईटीकी कार्यसमिति सदस्य समेत रहेकी शाखःले भनिन । 

यो पनि पढ्नुहोस्: ‘आईटी कम्पनीमा महिलाले फरक दृष्टिकोण लिएर आउँछन्, प्रोत्साहन गर्नुपर्छ’

आईटी क्षेत्रमा काम गर्नलाई कार्यालय नै जानुपर्छ भन्ने छैन् । घरबाटै पनि काम गर्न सकिन्छ । काम गर्नलाई डिभाइस र इन्टरनेट भए पुग्छ । त्यसमाथि आईटी कम्पनीमा महिलाहरूले अरूको भन्दा फरक दृष्टिकोण लिएर आउन सक्छन् । कम्पनीमा विशेष किसिमले ‘भ्यालु एड’ गर्न सक्छन् । 

महिलाहरूले डाइभर्स दृष्टिकोण लिएर आउने र विशेष गरी रिलायबल, स्टेबल, मोर एडेप्टेबल र सञ्चारमा अब्बल हुने अध्ययनमा देखिएको अमृता शर्माको भनाइ छ ।

व्यावसायिक क्षेत्रमा पनि महिलाहरूको उपस्थितिले नवीन र विविध दृष्टिकोण ल्याउने र यसले कार्यस्थलमा सकारात्मक प्रभाव पार्ने शाखःको बुझाइ छ ।  

उनी अगाडि भन्छिन्, ‘महिलाको नेतृत्वमा काम गर्ने टिममा इमानदारीताको स्तर उच्च हुन्छ । महिलाको नेतृत्व शैलीले प्रायः छोटो अवधिको फाइदाभन्दा दीर्घकालीन फाइदालाई बढी प्राथमिकता दिन्छ । निर्णय लिने प्रक्रियामा सन्तुलित दृष्टिकोण राखेर, तार्किक सोच र भावनात्मक बुद्धिमत्ताको संयोजन गर्न सक्ने क्षमता हुन्छ ।’

नेतृत्व तहमा पनि ज्यादै न्युन सहभागीता

डब्लुआईआईटीले गरेको अध्ययनमा आईटी कम्पनीमा काम गर्ने कुल ७.८८ प्रतिशत महिलाहरू मध्येमा १९.५५ प्रतिशत महिला व्यवस्थापकीय र कार्यकारी भूमिकामा रहेको देखिएको थियो । यसले के देखाउँछ भने नेतृत्व तहमा बसेर काम गर्ने महिलाहरूको संख्या पनि एकदमै कम छ । सहभागीता कम भएपछि नेतृत्व तहमा पनि कम हुने नै भइहाल्यो तर नेतृत्वमा पुरूष नै ल्याउने एउटा ‘अन्कन्सियस बायस’ले यसमा केही मलजल गरेको छ ।

नेतृत्व तहमा महिला आउने बित्तिकै समाजले हेर्ने दृष्टिकोण नै फरक छ । समाजले सकारात्मकताबाट भन्दा पनि बढी नकारात्मक वा आलोचनात्मक दृष्टिकोणले बढी हेर्न थाल्छ । 

डा. शर्मा आईटीमा महिलाको नेतृत्व बढाउन अलिकति ‘खुला माइन्डसेट’ आवश्यक रहेको बताउँछिन् । ‘मध्यम स्तरसम्म महिला नेतृत्वमा आएपनि ‘सी’ पोजिसनहरूमा खासै देखिदैन् । माथिल्लो पदमा ल्याउन प्रोत्साहन नगर्ने मानसिकता पनि छ,’ उनी भन्छिन्, ‘महिलाहरूले सक्छन् । त्यसका लागि अवसर दिनुपर्छ ।’ 

अहिले सरकारी स्वामित्वको दूरसञ्चार सेवा प्रदायक नेपाल टेलिकम संगीता पहाडीले हाँकिरहेकी छन् । सञ्चार तथा सूचना प्रविधि मन्त्रालयको सचिवमा समेत राधिका अर्याल छिन् । यसअघि सञ्चार तथा सूचना प्रविधि मन्त्रीको रूपमा समेत रेखा शर्माले सफलतापूर्वक काम गरिसकेकी छन् । 

यी केही उदहारण हुन् । नेपालको केही सफल आईटी कम्पनीहरू महिलाहरूले हाँकिरहेकी छन् । आईटी उद्यमशीलतामा समेत पछिल्लो समय महिलाहरूको लगाव बढ्दो छ । महिलाहरूले उद्यमशीलतामार्फत सयौंलाई रोजगारी पनि दिइरहेका छन् । 

आईटीमा महिला नेतृत्व बढाउन धेरै रोलमोडलहरू सिर्जना गर्नुपर्ने र त्यसैअनुसार मेन्टरसीप र गाइडेन्स प्रदान गर्नुपर्ने बन्दना शर्मा बताउँछिन् । ‘महिलाहरू काम गर्न सक्छन् । जिम्मेवारी सफलतापूर्वक निर्वाह गर्न सक्छन् भन्ने कुरा अरूलाई देखाउनु पर्छ,’ उनले आइसिटी समाचारसँग भनिन, ‘हामीले अझै धेरै रोल मोडल सिर्जना गर्नुपर्छ । अहिलेसम्म नेतृत्व तहमा बसेर काम गरिरहेका महिलाहरूको सफलताको कथा बाहिर ल्याउनु पर्छ । यसमा मिडियाको पनि भूमिका रहन्छ ।’

आईटी क्षेत्रमा महिलाको सहभागिता बढ्दै गए पनि नेतृत्व तहमा भने अझै समान अवसरहरू प्राप्त गर्न चुनौतीपूर्ण रहेको शाखःको अनुभव छ । 

उनका अनुसार ‘रोल मोडल’को अभावले गर्दा धेरैजसो युवतीहरू आईटी व्यवसाय र नेतृत्वमा प्रवेश गर्न हिच्किचाउँने गरेका छन् । सामाजिक परिवेशले गर्दा पनि महिलाहरू आफै पनि नेतृत्वमा जान डराइरहेका हुन्छन् । नेतृत्व भूमिकामा जानुको साटो प्राविधिक भूमिकामा सीमित रहन चाहन्छन् ।

युवतीहरूलाई आईटी क्षेत्रमा अन्वेषण गर्न, नेतृत्व लिन र अगाडि बढ्न प्रेरित गर्ने प्लेटफर्महरू आवश्यक रहेको शाखको ठम्याइ छ ।

पछिल्लो समय नेपालमा आयोजना हुने विभिन्न छलफल कार्यक्रममा केवल प्रतिनिधित्वका लागि मात्रै महिला गराउने चलनप्रति उनको असहमति छ । 

शाख भन्छिन्, ‘प्यानल छलफलहरूमा प्रतिनिधित्वका लागि मात्र महिला समावेश गरिनु हुँदैन । हामीले पनि प्रगति गरेका छौँ । तर यो पेशागत क्षेत्रमा अझै पूर्णरूपमा प्रतिबिम्बित हुन भने बाँकी छ ।’

चुनौतीका चाङ

आईटी क्षेत्रमा प्रवेश गर्नु महिलाहरूलाई एउटा चुनौती त छँदैछ । प्रवेश गरिसकेपछि पनि अनेक चुनौतीका चाङ छन् । डब्लुआईआईटीले गरेको अध्ययनमा पनि हाइरिङ र प्रमोशनमा अनकन्सियस बायस, सिमित मेन्टरसीप अवसर तथा रोल मोडल, शिक्षा र तालिमका लागि आर्थिक बाधा, वर्क लाइफ ब्यालेन्स जस्ता चुनौती देखिएका छन् । 

तर तलबमा भने नेपालमा महिला र पुरूषबीच खासै भिन्नता देखिएको छैन् । यो एउटा खुसीको कुरा हो । अन्य क्षेत्रमा पेरोलमा धेरै भिन्नता हुँदा आईटी क्षेत्रमा भने त्यो एकदमै कम छ । डब्लुआईआईटीको अध्ययनमा सहभागी मध्येबाट ८७.९ प्रतिशत महिलाले पुरूषको तुलनामा तलबमा भिन्नता नभएको बताएका थिए । 

अर्कोतिर महिलाहरूले दिनभरि कार्यालयको काम गर्नुपर्ने र फेरि बेलुका घरको काम गर्नु पर्ने बाध्यता छ । कार्यालय र घरको काममा दोहोरो भूमिका निभाउनु पर्ने भएकाले पनि महिला सहभागीता उल्लेख्य मात्रामा हुन नसकेको डा. शर्माको भनाइ छ । 

महिनावारी हुँदा विदा नपाउने, गर्भावस्था र प्रसुतीमा पेड विदा नपाउने, चाइल्ड केयर रूम, मेन्टल हेल्थ जस्ता सुविधाहरू धेरै आईटी कम्पनीमा छैनन् । केही कम्पनीहरूले यस्तो अभ्यास पनि गर्न थालेका छन्, जुन अत्यन्तै सकारात्मक विषय हो । 

बच्चा भइसकेपछि आईटी क्षेत्रको काममा आउन महिलाहरूलाई समस्या नै छ । आईटी क्षेत्र गतिशील छ । छिटो छिटो परिवर्तन भइरहन्छ । ब्रेकबाट ‘ब्याक टु वर्क’ आउँदा विभिन्न कुराहरू अप्सोलिट भइसकेको हुन्छ ।

ब्रेकबाट आउँदा ‘कलिगहरू’ आफु भन्दा सिनियर र बढी अनुभवी भइसक्ने अवस्था आउने गरेको अध्ययनको क्रममा महिलाहरूले आफ्नो अनुभव बाँडेको शर्माले जानकारी दिइन । 

महिलाहरूले दोहोरो जिम्मेवारी निर्वाह गर्नुपर्दा अलि चुनौती सामना गर्नुपरेको बन्दना शर्मा बताउँछिन् । ‘महिलाहरू डुअल जिम्मेवारीमा हुनुहुन्छ । घर र अफिस दुवैको काम गर्नुपर्ने हुन्छ,’ शर्मा भन्छिन्, ‘फेरि कल्चर बाउन्ड्री अर्कोतिर छ । यी सबैले गर्दा पनि अलि चुनौतीपूर्ण छ ।’

महिलाहरूले सञ्चालन गरेको स्टार्टअपमा समेत धेरै चुनौती छन् । महिलाहरूले सञ्चालन गरेको भनेपछि अविश्वास कम गर्ने, लगानी खोज्न असहज हुने र नेटवर्किङ समेत विभिन्न समस्या झेल्नुपर्ने बाध्यता छ । महिला नेतृत्वमा सञ्चालित स्टार्टअपहरूले लगानीदेखि नेटवर्किङसम्म धेरै चुनौतीहरूको सामना गर्नुपर्ने अवस्था रहेको प्रार्थना बताउँछिन् । 

कसरी बढाउने सहभागीता ? 

सूचना प्रविधिमा महिलाको सहभागीता बढाउन तालिम, अप्स्किलिङ, छात्रवृत्ति, मेन्टरसीप, काउन्सिलिङ, उत्प्रेरित जस्ता काम गर्नुपर्ने देखिन्छ । आईटीमा आउनलाई सीप भए पुग्छ, डिग्री नै चाहिदैन् । यदी डिग्री भयो भने झनै राम्रो । त्यसले ‘सुगन्ध’ थप्छ ।

सूचना प्रविधि क्षेत्रमा महिलाको सहभागीता बढाउन छोटो, मध्यम र दीर्घकालीन गरी रणनीति बनाएर ट्यालेन्ट पुल बढाउनुपर्ने डा. शर्मा बताउँछिन् । तालिम, छात्रवृत्ति दिनेदेखि विद्यालय तहदेखिनै आईटी सिकाउँदै जानुपर्नेमा उनको जोड छ । 

यो पनि पढ्नुहोस्: ‘महिलाहरूसँग जन्मजात नै नेतृत्व क्षमता हुन्छ, समान अवसर दिनुपर्छ’

अहिलेका बच्चाहरू सानैदेखि प्रविधिसँग परिचित हुन थालेका छन् । प्रविधिसँगै खेल्ने र पढ्ने काम गरिरहेका हुन्छन् । अब पहुँचसँगै बच्चाहरूलाई प्रविधि सिकाउनु पर्ने अवस्था आएको छ । यो २१ औं शताब्दीको अनिवार्य आवश्यकता जस्तै भइसकेको छ । 

आईटी क्षेत्रमा महिलाहरूको सहभागिता बढाउन शिक्षा र एक्सपोजरबाट सुरूवात गर्नुपर्ने प्रार्थना शाखःको मत छ । ‘किशोरी अवस्थादेखि नै कोडिङ, सफ्टवेयर विकास, डिजिटल व्यवसायका साथै व्यवस्थापन, नेतृत्व र सञ्चारजस्ता सीप सिक्न प्रोत्साहित गर्दा आत्मविश्वास बढ्छ,’ उनी भन्छिन् । 

आईटी क्षेत्रमा दिनदिनै केही न केही परिवर्तन भइरहेको हुन्छ । त्यो परिवर्तनसँगै अगाडि बढ्न केही चुनौती छन् । त्यसका लागि क्षमता अभिवृद्धिमा विशेष काम गर्नुपर्छ ।

करियर काउन्सिलिङ, तालिम, क्षमता अभिवृद्धि र सीप विकासमा जोड दिएमा आईटीमा महिलाको सहभागीता बढ्ने विश्वास बन्दना शर्माको छ ।