सूचना प्रविधि (आईटी) आधुनिक समाजको एक आधारभूत तत्व भएको छ, जसले हाम्रो जीवन, काम र सञ्चारमा सहजता थपेको छ । पछिल्लो समय नेपालले पनि सूचना प्रविधि र नवप्रवर्तनको विकासमा प्राथमिकता दिन थालेको छ ।
आधारभूत डाटा प्रोसेसिंग प्रणालीको देखि डिजिटल रूपान्तरणको वर्तमान युगसम्म, आईटीले शिक्षा, स्वास्थ्य सेवा, वित्त र राजनिती लगायत विभिन्न क्षेत्रहरूलाई उल्लेखनीय रूपमा प्रभाव पारेको छ ।
सांस्कृतिक सम्पदा र प्राकृतिक सौन्दर्यका लागि प्रख्यात नेपालले सूचना प्रविधिको प्रगतिले गर्दा पर्याप्त सामाजिक-आर्थिक परिवर्तनहरू हासिल गर्न सक्छ । सन् १९७० को दशकमा डाटा प्रशोधनका लागि कम्प्युटरको थालनीसँगै नेपालको सूचना प्रविधि यात्राको सुरुवात भएको थियो।
त्यसबेलादेखि, इन्टरनेट कनेक्टिभिटीको उदय, मोबाइल उपकरणहरूको व्यापक प्रयोग र बढ्दो डिजिटल साक्षरताले गर्दा नेपाल आईटीमा अगाडि बढेको छ ।
सीमित पूर्वाधार, राजनीतिक अस्थिरता र स्रोतसाधनको अभाव जस्ता चुनौतिहरूको सामना गर्नुपरे पनि, नेपालले दैनिक जीवनमा सूचना प्रविधिको प्रयोग बढ्दो छ । सरकारी पहल, निजी क्षेत्रको योगदान र युवा उद्यमीहरूको उत्साहले यस परिवर्तनमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ।
विगतमा सूचना प्रविधि
नेपालमा सूचना प्रविधिको यात्रा सन् १९७० को दशकको प्रारम्भमा सरकारी कार्यालयमा डाटा प्रशोधनका लागि कम्प्युटरको थालनीसँगै सुरु भएको थियो । त्यसपछि सन् १९७४ मा राष्ट्रिय कम्प्युटर सेन्टर (एनसीसी) को स्थापनाले भएको थियो । सुरूमा गणितिय विश्लेषण र जनगणना डाटा प्रशोधन जस्ता कार्यहरूका लागि कम्प्युटरको प्रयोग भएको थियो ।
सन् १९८० को दशकमा नेपाली बजारमा व्यक्तिगत कम्प्युटर (पीसी) को परिवय भएको थियो । यद्यपि, अपर्याप्त पूर्वाधार, हार्डवेयरमा सीमित पहुँच र कुशल मेनपावर अभावका कारण प्रगति सुस्त रहन पुग्यो । यी चुनौतिहरूको बाबजुद, नेपालको आईटीन क्षेत्र सुनौली भविष्य बोकेर अगाडि बढिरहेको छ ।
वर्तमानः प्रविधिमैत्री बन्दै
नेपालको आईटी इकोसिस्टम बढिरहेको छ । इन्टरनेटको व्यापक उपलब्धता, मोबाइल प्रविधि र बढ्दो डिजिटल साक्षरताले यस रूपान्तरणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलिरहेका छन् । हालका वर्षहरूमा केही प्रमुख माइलस्टोनहरू समावेश छन्ः
१. इन्टरनेट प्रवेशः नेपालमा इन्टरनेट सेवा सन् १९९५ मा सुरु भएको थियो । पछिल्लो दुई दशकमा, इन्टरनेट प्रवेशमा उल्लेखनीय वृद्धि भएको छ, मुख्यतया मोबाइल उपकरणहरूमार्फत ९० प्रतिशत भन्दा बढी जनसंख्याको इन्टरनेट पहुँच छ ।
२. शिक्षा र प्रशिक्षणः धेरै विश्वविद्यालयहरू र निजी संस्थाहरूले आईटी शिक्षा प्रदान गरिरहेका छन् जसले कुशल मेनपावरलाई उत्पादन गर्न सहयोग गरिरहेको छ । काठमाडौँ विश्वविद्यालय, पोखरा विश्वविद्यालय र त्रिभुवन विश्वविद्यालय जस्ता संस्थाहरूले यस विकासमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ ।
३. सफ्टवेयर र आउटसोर्सिङः नेपाल सफ्टवेयर विकास र आइटी आउटसोर्सिङको केन्द्र बनेको छ । धेरै कम्पनीहरूले अन्तर्राष्ट्रिय ग्राहकहरूलाई सेवाहरू प्रदान गरिरहेका छन् ।
४. ई-गभर्नेन्सः नेपाल सरकारले ई-गभर्नेन्समा उल्लेखनीय प्रगति गरेको छ । राष्ट्रिय परिचयपत्र प्रणालीको कार्यान्वयन, अनलाइन कर फाइल गर्ने र डिजिटल भुक्तानी जस्ता पहलहरूले सार्वजनिक सेवा वितरण र पारदर्शितामा वृद्धि गरेको छ।
५. स्टार्टअप संस्कृतिः नेपालमा स्टार्ट-अप इकोसिस्टम फस्टाउँदै छ । यी स्टार्ट-अपहरूले नवीनतम् प्रविधि, रचनात्मक समाधान र डिजिटल आविष्कारहरूमार्फत देशको आर्थिक विकासमा योगदान पुर्याइरहेका छन् ।
भविष्यः अवसर र चुनौती
नेपाल सूचना प्रविधिको क्षेत्रमा महत्त्वपूर्ण सम्भावना बोकेको देश हो । त्यो सम्भावनलाई मुर्त रूप दिन यी कामहरू गर्नुपर्छ ।
१. डिजिटल नेपाल फ्रेमवर्कः सरकारको डिजिटल नेपाल फ्रेमवर्कको उद्देश्य नेपाललाई डिजिटल अर्थतन्त्र निर्माण गर्नु रहेको छ । यसको प्रभावकारी कार्यान्वयन गर्न जरूरी छ ।
२. ई-कमर्सको विस्तारः ई-कमर्स क्षेत्र द्रुत गतीमा विस्तार भइरहेको छ । बढ्दो इन्टरनेट पहुँच र स्मार्टफोन प्रयोगका साथ, दराज जस्ता प्लेटफर्महरूले आफ्नो पहुँच विस्तार गरेका छन् ।
३. टेक्नोलोजिकल इनोभेसनः आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स (एआई), ब्लकचेन र इन्टरनेट अफ थिंग्स (आईओटी) जस्ता उदीयमान प्रविधिहरूले नवीनताका लागि नयाँ अवसरहरू प्रदान गर्दै छन् । यी प्रविधिहरू अपनाउँदा कृषि, स्वास्थ्य सेवा र शिक्षा जस्ता क्षेत्रहरूमा क्रान्ति ल्याउन सकिन्छ ।
४. दक्ष जनशक्तिः शिक्षा र तालिममा निरन्तर लगानी महत्त्वपूर्ण छ । शैक्षिक संस्था र उद्योगबिच सहकार्य गर्नुपर्छ, जसले सीपको अन्तर कम गर्न र योग्य जनशक्तिको सुनिश्चित गर्न मद्दत गर्दछ ।
५. पूर्वाधार विकासः सूचना प्रविधि पूर्वाधारमा महत्त्वपूर्ण पाटो छ । पूर्वाधारको पहुँच ग्रामीण क्षेत्रसम्म पुर्याउनु पर्छ र हामीले गुणस्तरीयतामा पनि ध्यान दिनुपर्छ । दिगो विकासका लागि ब्रोडब्यान्ड कनेक्टिभिटी विस्तार र डाटा सेन्टर क्षमताहरू बढाउन आवश्यक छ ।
आगामी चुनौतिहरू
सूचना प्रविधिमा आशाजनक भविष्य छ । तरपनि यो भविष्य सहज भने छैन् । यसका लागि हामीले थुप्रै चुनौतीहरू पार गर्नुपर्नेछ ।
१. साइबर सुरक्षाः बढ्दो डिजिटलाइजेसनको कारण साइबर खतराहरूको जोखिम पनि बढिरहेको छ । साइबर सुरक्षा बलियो पार्न र चेतना जगाउन आवश्यक छ ।
२. नीति र नियमनः सूचना प्रविधि विकासका लागि अनुकूल वातावरण सिर्जना गर्न प्रभावकारी नीति निर्माण र नियमनमा जोड दिन आवश्यक छ । विशेष गरी डेटा संरक्षण कानून, बौद्धिक सम्पत्ति अधिकार र लगानी-अनुकूल नीतिहरू विकासमा जोड दिनुपर्छ ।
३. डिजिटल विभाजनः सहरी र ग्रामीण क्षेत्रहरू बिचको डिजिटल विभाजनलाई कम गर्नु महत्त्वपूर्ण छ । त्यसका लागि प्रविधि र डिजिटल साक्षरता कार्यक्रमहरूमा समान पहुँच सुनिश्चित गर्नाले यो लक्ष्य हासिल गर्न मद्दत गर्न सकिने छ ।
४. कोष र लगानीः सूचना प्रविधि क्षेत्रमा विशेष गरी स्टार्ट-अप र नवीन उद्यमहरूका लागि लगानी आकर्षित गर्नु एउटा चुनौती बनेको छ । त्यसकारण सहयोगी वित्तीय इकोसिस्टम सिर्जना गर्नु आवश्यक छ ।
५. आर्टिफिसियल ईन्टेलिजेन्सः पछिल्लो समय एआईको विकासले सहज र चुनौती समेत थपेको छ । चुनौतीलाई बेलैमा सम्बोधन गर्न आवश्यक छ ।
- नैतिक चिन्ताः गोपनीयता अधिकारमा पूर्वाग्रह वा उल्लङ्घन नगरी एआईलाई जिम्मेवारीपूर्वक प्रयोग गर्ने सुनिश्चित गर्ने ।
- स्किल ग्याप: एआई प्रणालीहरूलाई प्रभावकारी रूपमा विकास र व्यवस्थापन गर्न जनशक्तिलाई तालिम दिने ।
- नियामकीय ढाँचाः एआईको दुरुपयोग रोक्न र पारदर्शिता सुनिश्चित गर्न एआई प्रयोगका लागि आवश्यक नीति निर्माण तयार गर्ने ।
- आर्थिक विस्थापनः विभिन्न उद्योगहरूमा स्वचालित प्रविधि र एआईका कारण विस्थापन हुने रोजगारीलाई सम्बोधन गर्नु पर्छ ।
निष्कर्ष
पछिल्लो समय सूचना प्रविधि मानिसको दैनिकी जस्तो बनेको छ । प्रविधिको प्रयोग बढ्दै जाँदा डिजिटल रूपान्तरणलाई अँगाल्दै नवप्रवर्तनलाई बढावा दिनु र चुनौतिहरूलाई सम्बोधन गर्नु महत्त्वपूर्ण छ ।
वर्तमान समयमा नेपालले आईटीको क्षेत्रमा आफुलाई अब्बल सावित गरिसकेको छ । आईटीमा विश्वसँग प्रतिस्पर्धा गरिरहेको छ ।
आईटीमा अपार सम्भावना छ । सही रणनीतिको प्रयोग गर्दै काम गरे, नेपालले प्रविधिको क्षेत्रमा छुट्टै पहिचान बनाउन सक्ने छ ।
(शर्मा आईसवर्ग टेक्नोलोजी प्रबन्ध निर्देशक हुन्)
