स्नेहा झा
ओलेग बार्टुनोवको यात्रा डाटाबेसको संसारमा होइन, तारामण्डलमा शुरू भएको थियो । एक युवा खगोलशास्त्रीका रूपमा उनी मस्को राज्य विश्वविद्यालयमा अध्ययनरत थिए र रातभरि दूरबीनमार्फत ठूलो मात्रामा डेटा सङ्कलन गर्ने गर्थे । त्यस डेटा व्यवस्थापनका लागि जरुरी उपकरणहरू नभएकाले उनले समय लगाएर म्यानुअली काम गर्नुपथ्र्यो । वैज्ञानिकका रूपमा सहज र प्रभावकारी समाधानको खोजीमा रहेका बार्टुनोवले १९८०–९० दशकको अन्ततिर “डेटाबेस” भन्ने अवधारणासँग पहिलो पटक परिचय पाए र त्यही क्षणले उनको जीवनको धारानै परिवर्तन ग¥यो ।
मस्को राज्य विश्वविद्यालयबाट यूसी सान्टा क्रुज जाँदै गर्दा, एक सहकर्मीले उनलाई डेटाबेस प्रविधिहरू अध्ययन गर्न सुझाव दिए । बार्टुनोवलाई त्यसबेला डेटाबेस के हो भन्ने कुरा खासै थाहा थिएन, तर छिट्टै उनले यूसी बर्कलेको प्रोफेसर माइक स्टोनब्रकरको इनग्रेस प्रोजेक्ट भेट्टाए जुन डेटाबेस अनुसन्धानको एक अग्रणी पहल रहेको थियो ।
सन् १९९५ मा प्रोस्टग्रस ९५ (अहिलेको प्रोस्ट ग्रे एसक्यूएल) सार्वजनिक भएपछि, बार्टुनोवले त्यसमा सक्रिय रूपमा योगदान दिन थालेर प्रोस्ट ग्रे एसक्यूएल समुदायसँग सम्बन्धित तीन दशक लामो यात्रा प्रारम्भ गरे । त्यो समयदेखिनै बार्टुनोव र प्रोस्ट ग्रे एसक्यूएल समुदायबीचको सम्बन्ध निरन्तर बलियो हुँदै गयो, जहाँ सहयोग, जिज्ञासा र खुला स्रोत सफ्टवेयरप्रतिको अटुट विश्वास थप्दिै गयो ।
प्रारम्भिक योगदानः प्रोस्ट ग्रे एसक्यूएललाई अन्तर्राष्ट्रिय बनाउने
बार्टुनोवले प्रोस्ट ग्रे एसक्यूएलमा गरेको पहिलो योगदान सरल देखिन्थ्यो, तर यसको प्रभाव अतुलनीय थियोः रूसी भाषाको समर्थन थप्ने व्यवस्था । त्यो समयमा प्रोस्ट ग्रे एसक्यूएलको प्रयोगकर्ता इन्टर्फेस र फुल–टेक्स्ट सर्च क्षमताहरू केवल अंग्रेजी भाषाका लागि सीमित थिए ।
साइलिलिक डेटा चाहिँ उपयोग गर्न नसक्दा चिन्तित भएका बार्टुनोवले मस्कोको साँघुरो रात्रिमा स्रोत कोड अन्वेषण गरी स्थानीयकरण प्रक्रियामा सुधार गर्न थाले । उनको प्रयासले प्रोस्ट ग्रे एसक्यूएललाई रूसी टेक्स्ट पहिचान र इन्डेक्सिङ गर्न सक्षम बनायो, जसले पूर्व सोभियत संघका विकासकर्ता र संगठनहरूलाई सजिलै नयाँ डेटाबेस अपनाउन सहयोग पु¥यायो । “खुला स्रोतमा, यदि कुनै प्रणालीले केही काम गर्दैन भने, तपाईंले त्यसलाई काम गर्न बनाउनुहोस्—र अरूसँग सेयर गर्नुहोस्।”बार्टुनोवले भने ।
प्रोस्ट ग्रे एसक्यूएलको लोकप्रियता बढ्दै जाँदा बार्टुनोवले विश्वभरका विकासकर्तासँग घनिष्ठ मित्रता स्थापन गरे । सन् २००५ मा, प्रोस्ट ग्रे एसक्यूएल सम्मेलन (क्ष्लतभचलबतष्यलब िएयकतनचभक्त्ती ऋयलाभचभलअभ) मा टोरन्टो, क्यानडामा पहिलो पटक ५० जना योगदानकर्तामध्ये एक हुने मौका पाउँदा उनी भावुक भए । त्यो क्षणले एकदमै विशेष अनुभव प्राप्त भयो “१० वर्षसम्म केवल इमेल मार्फत मात्र कुराकानी गरेका साथीहरूलाई साक्षात भेट्दा, सम्पूर्ण समुदाय एकै ठाउँमा भएको जस्ता देखिए,” उनी सम्झन्छन् । त्यसपछि बार्टुनोव प्रत्येक वर्ष पाँचदेखि दश सम्मेलनमा सहभागी हुँदै गए, जसले प्रोस्ट ग्रे एसक्यूएललाई अन्तर्राष्ट्रिय, स्वागतयोग्य ईकोसिस्टमको रूपमा सुदृढ बनायो ।
व्यवसाय निर्माणः खुला स्रोतमा आधारित
एक दशकभन्दा बढीसम्म बार्टुनोव वैज्ञानिक तथा खगोलशास्त्र अनुसन्धानकर्ताको रूपमा मस्को राज्य विश्वविद्यालयमा काम गरे र फुर्सदको समयमा प्रोस्ट ग्रे एसक्यूएलमा योगदान दिन्थे । बिस्तारै, उनले पत्ता लगाए कि प्रोस्ट ग्रे एसक्यूएलको विशेषता—रबस्ट एसक्यूएल समर्थन, एक्सटेन्सिबिलिटी, र एक सक्रिय खुला स्रोत समुदाय हो ।
यसले एसक्यूएललाई ठूला र मिशन–क्रिटिकल प्रोजेक्टको लागि उपयुक्त आधार बनाउँछ । करिब सन् २०१३ तिर, उनी आफू र अरु केही सहकर्मीहरूसँग मिलेर पोस्टग्रेस प्राफेसनल नामक कम्पनी स्थापना गरे, जो विशेष रूपमा रूसी सरकारी निकाय, राज्य–स्वामित्व कम्पनी र निजी व्यवसायहरूलाई प्रोस्ट ग्रे एसक्यूएल परामर्श र समर्थन सेवाहरू उपलब्ध गराउँथ्यो ।
भौगोलिक राजनीतिक तनावले गर्दा अन्तर्राष्ट्रिय विक्रेताहरूले रूसी संस्थाहरूलाई लाइसेन्स रोक्न र प्रतिबन्ध गर्न थालेका थिए । त्यसले ठूला संस्थाहरूलाई संकटमा पा¥योः तिनीहरूको सिस्टमहरू बन्द हुन थाले । यतिबेला पोस्टग्रेस प्राफेसनललाई अवसर प्राप्त भयो । कम्पनीले सरकारी कर प्रणाली, बैंकिङ पोर्टल, र अन्य महत्वपूर्ण पूर्वाधारहरूलाई सजिलै प्रोस्ट ग्रे एसक्यूएलमा माइग्रेट ग¥यो र उच्च स्तरीय २४×७ समर्थन दिएर डिजिटल सार्वभौमिकता सुनिश्चित ग¥यो । “खुला स्रोत केवल स्वतन्त्र सफ्टवेयर मात्र होइन,” बार्टुनोव भन्छन्, “यो त्यो प्रत्याभूति हो कि तपाईंले आफ्नो भाग्य आफैँ होल्ड गर्नुहुन्छ ।”
अन्तर्राष्ट्रिय दृष्टिकोणः नेपालको लागि प्रोस्ट ग्रे एसक्यूएल
वर्षौंदेखि, बार्टुनोवले कोडरबाट अन्तर्राष्ट्रिय सोस्टग्रेस राजदूतको भूमिका ग्रहण गरेका छन् । उनी समितिहरूमा बोल्न र प्रोस्ट ग्रे एसक्यूएलको सम्भावनाबारे विश्वभरि भ्रमण गर्दछन्, कहिले काहिँ व्यक्तिगत खर्चमा, कहिले समुदाय या शैक्षिक अनुदानमा तदारुकताका साथ । सन् २००९ मा उनी पहिलोपटक काठमाडौं पुगेका बेला उनले देखे कि प्रोस्ट ग्रे एसक्यूएलले नेपाली (देवनागरी) भाषाको समर्थन गर्दैन् ।
रूसी लोकल समर्थन थप्ने आफ्नो अनुभवको आधारमा उनले एक हप्तामा नेपाली भाषा समर्थन कार्यान्वयन गरे जसमा पूर्ण–टेक्स्ट खोज, इन्डेक्सिङ, र कोलासन सहज रूपमा काम गर्न मिल्थ्यो । “त्यतिबेला काठमाडौंमा बत्ती गईरहेर बिजुली अवरुद्ध हुन्थ्यो,” उनी हाँस्छन्, “मैले मट्टितेल जेनेरेटरमा आफ्नो नोटबुक र प्रोजेक्टर चलाएर अध्यारो कक्षमा प्रस्तुति दिएँ, तर प्रभाव तत्काल देखियोः नेपाली विकासकर्ताहरूले आफ्नै स्क्रिप्ट सुरक्षित रूपमा स्टोर र सर्च गर्न पाए ।”
सो पहिलो यात्रापछि बार्टुनोवले नेपालको प्रोस्ट ग्रे एसक्यूएल समुदायलाई फलो गर्न थाले । उनले काठमाडौं विश्वविद्यालय र स्थानीय आईटी कलेजहरूसँग मिलेर कार्यशाला, ह्याकाथन, र पहिलो– पि कन नेपाल सम्मेलन आयोजना गरे । मे २०२५ मा, उनले र सहकर्मी—सहायक प्राध्यापक बाल कृष्ण बालले तेस्रो औपचारिक पि कन आयोजना गरे, जसले अघिल्लो पटकभन्दा बढी प्रायोजक, स्वयंसेवक र नवप्रवर्तनकर्ताहरूलाई आकर्षित ग¥यो ।
बार्टुनोवका लागि, नेपाल डिजिटल रूपान्तरणको एक आदर्श स्थल होः उज्जवल युवा, बढ्दो इन्टरनेट र स्मार्टफोन पहुँच साथै किफायती र स्केलेबल डेटाबेस समाधानहरूको आवश्यकता । उनी प्रोस्ट ग्रे एसक्यूएललाई “नेपालको डिजिटल रूपान्तरणको केन्द्र” बनाउन चाहन्छन्, जसले डाटा सार्वभौमिकता सुनिश्चित गर्ने र स्थानीय प्रतिभालाई सक्षम बनाउनेछ ।
अपार यात्रा भरि बार्टुनोवले दुई मुख्य सिद्धान्तहरूलाई निरन्तर पूर्वपोषण गरेः खुलापन र स्थानीय स्वामित्व । उनी नेपाल सरकारलाई प्रोत्साहित गर्छन् कि आईटी र डेटाबेसलाई आर्थिक वृद्धिको रणनीतिक आधारभूत स्तम्भ मान्नुपर्छ ।
कर छुट नीति, विश्वविद्यालयहरूका लागि पाठ्यक्रम विकास अनुदान, र खुला स्रोत परियोजनाहरूको प्रत्यक्ष समर्थन जस्ता उपायहरू ल्याउन सुझाव दिन्छन् । “यदि विद्यार्थीहरूलाई केवल प्रपराईटरी सफ्टवेयर सिकाइयो भने, तिनीहरू उपभोक्ता मात्र बन्नेछन्, निर्माता हुँदैनन्,” उनी बताउँछन् । “तर यदि तपाईं प्रोस्ट ग्रे एसक्यूएलमा क्षमता बनाउनुहुन्छ जस्तै दस्तावेजीकरण अनुवाद, प्रशासक तालिम, र प्रशिक्षक प्रमाणपत्र—तब तपाईंले नव–नवीनताको एउटा पुस्तालाई जन्म दिनु हुन्छ ।”
पोस्टग्रस प्रोफेस्नल अहिले निःशुल्क अनलाइन कोर्स, ई–पुस्तकहरू, र सर्टिफिकेसन कार्यक्रमहरू प्रदान गर्छ—धेरै स्रोतहरू नेपालीमा अनुवाद गरिएका छन्, साथै एआई सहायताले सजिलो भएको छ । बार्टुनोव स्थानीय विश्वविद्यालयहरूले प्रोस्ट ग्रे एसक्यूएल उपयोगकर्ता समूहहरू र टेलिग्राम च्यानलहरू गठन गर्न प्रेरित गर्छन्, जसमा विकासकर्ताहरू प्रश्न सोध्न, सर्वोत्तम अभ्यासहरू साट्न, र सामुदायिक पहलहरूमा सहयोग गर्न सक्छन् । उनी विश्वास गर्छन् कि केही दर्जन दक्ष डेटाबेस व्यावसायीक (Database Professional) तयार पारिएमा, नेपालले भारतमा बढ्दो प्रोस्ट ग्रे एसक्यूएल माग पूरा गर्न सक्नेछ र छिमेकी अन्य देशहरूमा पनि सकारात्मक प्रभाव पारेर त्यहाँको बजारमा कब्जा गर्न सक्छ ।
भविष्यको दृष्टिकोणः अर्को तीन दशकका लागि तयारी
उनले पहिलोपटक इन्ग्रेस बेस्ड टर्मिनलमा “पिएसक्यूएल” टाइप गरेदेखि तीन दशक बितिसक्यो तर बार्टुनोवको उत्साह उतिकै अटुट छ । उनी आफ्नो धेरैजसो समय मस्कोमा बिताउँछन् र काठमाडौंमा पनि नियमित रूपमा बसोबास गर्छन्, जहाँ उनी नेपाली विकासकर्तासँग गहिरो सङ्गठित प्रत्यक्ष सम्पर्क कायम गर्न चाहन्छन् । हाल प्रोस्टग्रस प्रोफेसनलमा ५०० भन्दा धेरै इन्जिनियरहरू संलग्न छन् ।
उनी आगामी भविष्यमा एआई र अन्य उदीयमान प्रविधिहरूको साथ प्रोस्ट ग्रे एसक्यूएललाई अझ विकसित बनाउन उत्साहित छन्, तर यसबीचमा प्रोस्ट ग्रे एसक्यूएलको “क्लासिक” संरचना अझै श्रेष्ठ छ भन्ने विश्वास राख्छन् । “यदि तपाईंलाई कुनै स्थानिय एक्सटेन्सन चाहिन्छ भने, त्यहाँ पहिले नै प्रोस्ट ग्रे एसक्यूएल एक्सटेन्सन छ,” उनी भन्छन् । “यदि तपाईंलाई एआई–सक्षम पूर्ण–टेक्स्ट सर्च चाहिन्छ भने, त्यहाँ पनि पहिले नै एक्सटेन्सन उपलब्ध छ । यदि केही अभाव छ भने, कोड ओपन छ—जो कोही मानिसले पनि सुधार्न सक्छन् ।”
अत्याधिक आत्मकेन्द्रित संसारमा, ओलेग बार्टुनोव खुला सहयोग, समुदाय र खुला ज्ञान पहुँचको शक्तिको प्रमाण बनेका छन् । एक शिक्षाविद् खगोलशास्त्रीका रूपमा डेटाको दायरा थोरै हुँदा डाटालाई प्रभावकारी रूपमा व्यवस्थापन गर्ने उपाय खोज्दै शुरू गरेका बार्टुनोवले प्रोस्ट ग्रे एसक्यूएलको लागि अन्तर्राष्ट्रिय राजदूतसम्मको यात्रा तय गरे जसले प्रष्ट देखाउँछ कि एउटै व्यक्ति, जिज्ञासा र दृढताले, प्रविधि मात्र परिवर्तन गर्दैन, एक राष्ट्रको डिजिटल परिदृश्य नै बदल्न सक्छ ।
मुख्य माइलस्टोन र योगदानहरूः
- सन् १९८० दशक–प्रारम्भिक १९९० दशकः मस्को राज्य विश्वविद्यालय र यूसी सान्टा क्रुजमा खगोलशास्त्र अनुसन्धानकर्ता र इनगे्रस डेटाबेसको प्रथम परिचय ।
- सन् १९९५ः प्रोस्ट ग्रे एसक्यूएल ९५ विकास समुदायमा सामेल—कोर कोडमा योगदान प्रारम्भ ।
- सन् १९९५–२००५ः रूसी भाषा समर्थनको नेतृत्व, प्रोस्ट ग्रे एसक्यूएललाई सीआईएस क्षेत्रभर लोकप्रिय बनाउने आधार ।
- सन् २००५ः टोरन्टोमा पहिलो अन्तर्राष्ट्रिय प्रोस्ट ग्रे एसक्यूएल सम्मेलनमा सहभागी, विश्वव्यापी खुला स्रोत सहयोगको सुरुवात ।
- सन् २०१३ः पोस्टग्रस प्रोफेस्नल सह–स्थापना, रूसी सरकारी परियोजनाहरूका लागि प्रोस्ट ग्रे एसक्यूएल परामर्श र समर्थन प्रदान गर्ने प्रमुख कम्पनी ।
- सन् २००९ र त्यसपछिः नेपाली भाषा समर्थन कार्यान्वयन; नेपालमा प्रोस्ट ग्रे एसक्यूएल कार्यशाला र सम्मेलनहरू आयोजना गर्दै स्थानीय आईटी समुदायलाई मार्गदर्शन ।
- सन् २०२५ः तेस्रो पि कन नेपाल सम्मेलन सह–आयोजना; नेपालमा डिजिटल सार्वभौमिकता र डेटाबेस शिक्षा प्रवद्र्धनमा सक्रिय भूमिका ।
जब अर्को तीन दशकको लागि प्रोस्ट ग्रे एसक्यूएल अघि बढ्छ, ओलेग बार्टुनोवको कथा हामीलाई सम्झाउँछ कि खुला स्रोत केवल लाइसेन्स मोडेल होइन, यो एउटा आधारशीला हो, जसले व्यक्तिलाई सिक्न, निर्माण गर्न र सेयर गर्न सशक्त बनाउँछ । नेपाल र अन्य थुप्रै देशहरूको लागि, जसले डिजिटल स्वतन्त्रताका लागि प्रयास गरिरहेका छन्, बार्टुनोवको यात्राले देखाउँछ कि जहाँ कोड निःशुल्क छ, भविष्य खुला छ, त्यहाँ आकाश नै वास्तविक सीमा होइन् ।
