सञ्चार माध्यम मानव सभ्यताको आधारभूत स्तम्भ हो । गुफाभित्रको चित्र र प्रारम्भिक संकेतबाट सुरु भएको सूचना आदान प्रदानको यात्रा आज डिजिटल युगमा फेसबुक, ट्विटर, युट्युब, टिकटक, इन्स्टाग्राम जस्ता सामाजिक सञ्जालसम्म आइपुगेको छ ।

यस अवस्थामा मिडिया र सामाजिक सञ्जालको सम्बन्ध अलग्गिन असम्भव छ । परम्परागत पत्रकारिता, अर्थतन्त्र, राजनीति, संस्कृति र दैनिक जीवन नै इन्टरनेट र सामाजिक सञ्जालको प्रभावमा लगातार परिवर्तन हुँदै आएको छ ।

हालै सरकारले विदेशी सामाजिक सञ्जाल प्लेटफर्मलाई दर्ता प्रक्रिया पूरा नगरेका कारण फेसबुक, इन्स्टाग्राम, युट्युब, ट्विटर लगायत २६ वटा प्लेटफर्ममा तत्काल प्रभावमा रोक लगाएको छ ।

सरकारले यसको उद्देश्य सञ्चार सम्बन्धी कानूनको पालना गराउनु र भ्रामक समाचार फैलिनु, सामाजिक अस्थिरता बढ्नु जस्ता जोखिम रोक्नु रहेको बताएको छ । तर यसको प्रभाव केवल कानूनी कार्यान्वयनमा सीमित छैन यसले नेपाली मिडिया, पत्रकार र पाठक–दर्शक समुदायमा गहिरो असर पुर्‍याएको छ ।

नेपालमा करिब ९० प्रतिशत इन्टरनेट प्रयोगकर्ताले समाचार र जानकारी सामाजिक सञ्जालबाटै उपभोग गर्छन् । यस सन्दर्भमा सामाजिक सञ्जाल बन्द हुनु भनेको समाचार पहुँच तुरुन्त घट्नु मात्र होइन, विज्ञापन आम्दानीमा कमी, बहस र संवादको अवसरको अभाव, र स्वतन्त्र पत्रकारितामा प्रत्यक्ष प्रभाव पर्नु हो ।

मिडिया हाउसहरूले आफ्नो समाचार प्रचार प्रसारमा सामाजिक सञ्जालमा अत्यधिक निर्भरता देखाएका छन् । समाचार प्रकाशित भएलगत्तै फेसबुकमा सेयर हुन्छ, युट्युबमा भिडियो अपलोड हुन्छ, टिकटकमा छोटकरी क्लिप बनाइन्छ, र ट्विटरमार्फत बहस सुरु हुन्छ ।

यस्तो श्रृंखला बन्द हुँदा समाचारको पहुँच तुरुन्त घट्छ । डिजिटल विज्ञापनमा यसको प्रभाव विशाल छ । आजका अधिकांश मिडिया हाउसहरूले फेसबुक, युट्युब, इन्स्टाग्राममार्फत लाखौं भ्यु ल्याएर विज्ञापनदातालाई आकर्षित गर्छन् । सामाजिक सञ्जाल बन्द भएमा मिडियाको वित्तीय अवस्था कमजोर हुने र पत्रकारको रोजगारी गुम्ने जोखिम बढ्नेछ ।

सामाजिक सञ्जालले समाचार मात्र होइन, बहस र प्रतिकृया दिने संस्कृति पनि विकास गरेको छ । पाठकहरूले समाचार प्रकाशित भएलगत्तै प्रतिक्रिया दिन्छन् प्रश्न सोध्छन् वा बहस सुरु गर्छन् । यसले पत्रकारलाई समाचार सुधार गर्न, थप अनुसन्धान गर्न वा नयाँ रिपोर्टिङ गर्न प्रेरित गरेको छ । सामाजिक सञ्जाल बन्द हुँदा यस्तो प्रत्यक्ष अन्तर्क्रिया हराउनेछ जसले पत्रकारिताको पारदर्शिता र लोकतान्त्रिक संवादमा असर पार्नेछ ।

स्वतन्त्र पत्रकार र ब्लगरहरूको आवाज पनि सामाजिक सञ्जालमा निर्भर छ । ठूला मिडिया हाउसमा काम नगर्ने वा आफ्नै संरचना नभएका पत्रकारहरूले फेसबुक पेज, युट्युब च्यानल वा ट्विटरमार्फत स्वतन्त्र पत्रकारिता गर्दै आएका छन् ।

सामाजिक सञ्जाल बन्द हुँदा उनीहरूको आवाज पूर्ण रूपमा रोकिनेछ । केही सकारात्मक पक्ष पनि देखिन्छ । सामाजिक सञ्जाल बन्द हुँदा परम्परागत मिडिया समाचारपत्र, रेडियो, टेलिभिजन—फेरि प्राथमिक सूचना स्रोत बन्न सक्छ। तर यो अस्थायी मात्र हुनेछ किनभने डिजिटल माध्यमबाट सूचना उपभोग गर्ने बानी समाजमा स्थायी भइसकेको छ ।

पत्रकारिताको गुणस्तरमा नयाँ मोड आउन सक्छ । अहिले मिडियाले ‘trending’ हेरेर समाचार बनाउने प्रवृत्ति बढाएको छ । सामाजिक सञ्जालमा बढी चर्चा पाएको विषयलाई मुख्य समाचार बनाइन्छ ।

सामाजिक सञ्जाल बन्द हुँदा मिडियाले आफ्नै अनुसन्धान, फिल्ड रिपोर्टिङ र सम्पादकीय प्राथमिकतामा ध्यान दिनुपर्ने हुन्छ । यसले पत्रकारितालाई गहिरो र अनुसन्धानमुखी बनाउन सक्छ जुन दीर्घकालीन रूपमा गुणस्तरीय पत्रकारिताको पक्षमा योगदान दिन्छ ।

तर खतरा यतिमै सकिँदैन । राजनीतिक शक्ति वा सरकारले सामाजिक सञ्जाल नियन्त्रण गर्नु सहज बहाना बन्न सक्छ । आन्दोलन, विरोध प्रदर्शन वा संवेदनशील समाचारको बेला सामाजिक सञ्जाल बन्द गर्ने अभ्यास धेरै देशमा देखिएको छ । नेपालमा पनि सरकार कहिले टिकटक, कहिले फेसबुक र युट्युबमार्फत फैलिने भ्रामक समाचार रोक्ने बहाना बनाउँदै आएको तथ्य सार्वजनिक भइसकेको छ ।

यसले स्वतन्त्र प्रेस र लोकतान्त्रिक अभ्यासमा खतरा उत्पन्न गर्छ । सामाजिक सञ्जाल बन्दले मिडियालाई वैकल्पिक माध्यम निर्माण गर्न बाध्य पार्छ। मिडिया हाउसहरूले आफ्नै वेबसाइट, मोबाइल एप, इमेल न्यूजलेटर वा सदस्यता प्रणाली सुदृढ गर्नुपर्ने हुन्छ । यस्तो परिस्थिति दीर्घकालीन आत्मनिर्भरता विकासको अवसर दिन सक्छ ।

सामाजिक सञ्जाल र मिडियाको सम्बन्ध द्वैध छ । अवसर, पहुँच र लोकतान्त्रिक अभ्यासको विशाल जग यससँग जोडिएको छ, तर निर्भरता, भ्रामक समाचार र राजनीतिक नियन्त्रणको खतरा पनि त्यत्तिकै छ ।

सामाजिक सञ्जाल बन्द हुँदा पहुँच र आम्दानी घट्छ, तर केही हदसम्म पत्रकारिताको मौलिकता र अनुसन्धान फर्किन सक्छ । दीर्घकालीन हिसाबले मिडियाले आफ्नो प्लेटफर्म, पाठक समुदाय र स्थायी मोडल निर्माण गर्न सके मात्र यस्तो चुनौतीमा स्थिर रहन सक्छ । नभए सामाजिक सञ्जाल बन्द हुँदा पत्रकारिता अधुरो हुने खतरा रहन्छ ।

अन्तर्राष्ट्रिय सन्दर्भमा चीन, इरान, म्यानमार जस्ता मुलुकमा सामाजिक सञ्जाल नियन्त्रण वा बन्द गर्ने अभ्यास लामो समयदेखि देखिन्छ । यस्ता उदाहरणहरूले देखाउँछन् कि सामाजिक सञ्जालमाथि नियन्त्रण गर्नु केवल सूचना व्यवस्थापन मात्र नभई राजनीतिक शक्ति कायम राख्ने औजार बन्न सक्छ ।

लोकतान्त्रिक मुलुकमा यसले स्वतन्त्रता र नागरिक अधिकारमा प्रश्न उठाउँछ । सामाजिक सञ्जाल बन्द हुँदा मिडिया हाउसहरूले तत्काल आफ्नै डिजिटल प्लेटफर्ममा विश्वास गर्न सिक्नुपर्नेछ । पत्रकारिता मात्र नभई विज्ञापन, सदस्यता र पाठक संलग्नता व्यवस्थापन पनि चुनौतीपूर्ण हुनेछ।

डिजिटल मिडिया विश्लेषक डा. हिमाल आचार्य भन्छन् “नेपालमा सामाजिक सञ्जाल बन्द हुनु एकदमै असामयिक र दीर्घकालीन दृष्टिकोणमा हानिकारक छ। यसले सूचना पहुँच घटाउँछ, तर सन्तुलित नियमन र स्वतन्त्रता कायम राखेर मात्र समाधान सम्भव छ ।”

सामाजिक सञ्जाल बन्द हुँदा पाठक र दर्शकले सूचना खोज्ने नयाँ उपाय अपनाउनेछन्। VPN, प्रोक्सी वा अन्य डिजिटल माध्यम प्रयोग गरेर समाचार खोज्ने चलन बढ्न सक्छ। यसले मिडियालाई वैकल्पिक वितरण माध्यममा ध्यान दिन प्रेरित गर्छ ।

पत्रकारहरूको दृष्टिकोण पनि रोचक छ । पत्रकार योगेन्द्र चौलागाईं भन्छन् “सामाजिक सञ्जाल बिना हाम्रो काम धेरै बढ्छ । हामीले आफ्नै च्यानल, वेबसाइट र सदस्यता प्रणाली सुदृढ गर्नुपर्नेछ । तर यसले अनुसन्धानमुखी पत्रकारितालाई थप बल प्रदान गर्ने मौका पनि दिन्छ ।” यसले नेपालको मिडिया परिदृश्यमा संरचनात्मक परिवर्तन ल्याउने सम्भावना देखाउँछ ।

डिजिटल विज्ञापनमा निर्भरता घटेर सदस्यता प्रणाली, डोनेशन र स्पोन्सरशिपमा आधारित आय प्रणाली विकास हुने सम्भावना बढ्छ । सामाजिक सञ्जाल बन्द हुनु केवल पहुँच र आम्दानीमा असर पुर्‍याउने विषय होइन । यसले पत्रकारिताको स्वरूप, स्वतन्त्रता, अनुसन्धानको गहिराइ र पाठकसँगको सम्बन्धमा दीर्घकालीन असर पार्छ । मिडियाले आफ्नै डिजिटल आधार बलियो बनाउँदा मात्र यस चुनौतीलाई अवसरमा बदल्न सक्नेछ ।

नेपालमा सामाजिक सञ्जाल बन्दको परिणामले देखाउँछ कि पत्रकारिता र डिजिटल प्लेटफर्मको सम्बन्ध अत्यन्त संवेदनशील र द्वैध छ । जहाँ अवसर, पहुँच, संवाद र लोकतान्त्रिक अभ्यास जोडिएको छ । त्यहाँ जोखिम, निर्भरता र राजनीतिक नियन्त्रणको खतरा पनि छ । दीर्घकालीन हिसाबले मिडियाले आफ्नो स्वतन्त्रता, पाठक समुदाय र स्थायी आय मोडल सुदृढ गर्न सिक्न आवश्यक छ । नभए सामाजिक सञ्जालको बन्दले पत्रकारिता अधुरो, अस्थिर र निर्भर बन्ने खतरा रहन्छ ।

सामाजिक सञ्जाल बन्दले नेपाली मिडिया र पत्रकारिताको संरचनात्मक कमजोरीलाई पनि उजागर गरेको छ । धेरै मिडिया हाउसले फेसबुक, युट्युब, इन्स्टाग्राममा मात्र निर्भर भएर आफ्नो समाचारको पहुँच सुनिश्चित गरेका छन् । आफ्नै वेबसाइट, मोबाइल एप, न्यूजलेटर वा सदस्यता प्रणालीमा लगानी नगरी डिजिटल प्लेटफर्ममा आधारित मोडल तयार गरिएको छ ।

यस्तो निर्भरता अस्थायी र जोखिमपूर्ण रहेको छ । सामाजिक सञ्जाल बन्द हुँदा पाठक र दर्शकहरूले नयाँ सूचना खोज्न समय र स्रोत खर्च गर्नेछन् । यसको परिणामस्वरूप मिडियालाई नयाँ वितरण प्रणाली विकास गर्न बाध्य पारिनेछ । दीर्घकालीन रूपमा यो परिस्थिति पत्रकारितालाई थप अनुसन्धानमुखी, गहिरो र स्वतन्त्र बनाउने अवसर पनि प्रदान गर्न सक्छ ।

सामाजिक सञ्जाल बन्द हुँदा राजनीतिक दबाब, भ्रामक समाचार नियन्त्रण र सूचना व्यवस्थापनको बहाना प्रयोग हुने सम्भावना बढ्छ । यस्ता निर्णयले स्वतन्त्र प्रेस र लोकतान्त्रिक अभ्यासमा प्रत्यक्ष असर पार्छ । यसको सकारात्मक पक्ष भनेको मिडियालाई आफ्नो आधार बलियो बनाउन, डिजिटल प्लेटफर्ममा विश्वास बढाउन, सदस्यता र पाठक संलग्नता प्रणाली विकास गर्न प्रेरित गर्नु हो ।

मिडिया र सामाजिक सञ्जालको सम्बन्ध द्वैध छ । अवसर र चुनौती, पहुँच र नियन्त्रण, स्वतन्त्रता र निर्भरता सामाजिक सञ्जाल बन्द हुँदा स्पष्ट देखिन्छ । पहुँच र आम्दानी घट्छ, तर दीर्घकालीन रूपमा पत्रकारिताको मौलिकता, अनुसन्धान र स्वतन्त्रता बलियो बनाउन सकिन्छ । मिडियाले आफ्नो प्लेटफर्म, पाठक समुदाय र आय मोडल सुदृढ गर्न सके मात्र यस्तो चुनौतीलाई अवसरमा बदल्न सक्नेछ । नभए सामाजिक सञ्जाल बन्द हुँदा पत्रकारिता अधुरो, अस्थिर र निर्भर बन्ने खतरा रहन्छ ।

(लेखक बोहोरा अर्थ सवाल साप्ताहिकका सम्पादक तथा नेपाल पत्रकार महासंघ काठमाडौं शाखाका सचिव हुन्)