सन् २०२४ मा प्लस वन (PLOS One) मा प्रकाशित एक अध्ययनले करिब २,००० वर्षदेखि अँध्यारोमा हराइरहेका हर्कुलेनियम (Herculaneum) का प्राचीन स्क्रोलहरूलाई भर्चुअल रूपमा “अनर्याप” गर्दै लुकेका लेखक र शीर्षक पत्ता लगाउने नयाँ प्रविधिको सफलतापूर्वक अवतरण गरे।

विनाश र संरक्षणको महाकथा

७९ ईस्वीमा भेसुभियस ज्वालामुखीको प्रचण्ड विस्फोटले हर्कुलेनियम शहरलाई ज्वालामुखीय छ्याल र पुमिसमुनि पुर्‍यायो। भिल्ला अफ द पापाइरि (Villa of the Papyri) मा भेटिएको पुस्तकालयका स्क्रोलहरू रोमन क्लासिकल युगका दुर्लभ निधि थिए। धेरै शताब्दीसम्म यी पाण्डुलिपिहरू खोल्न असम्भव जस्तै ठानिन्थ्यो, किनकि परम्परागत रूपमा खोल्दा तिनले थप क्षति भोग्ने खतरा हुन्थ्यो।

प्रविधिले खोले नयाँ ढोका

गत दशकमा इमेजिङ् र कृत्रिम बुद्धिमत्तामा आएको प्रगतिले स्क्रोलहरू कहिल्यै खोतल्नै नखोलेर पढ्ने मार्ग प्रशस्त गर्‍यो। २०१५ मा इजरायलको एन–जेदी (En-Gedi) साइटमा भेटिएको स्क्रोललाई एक्स–रे टोमोग्राफीबाट स्क्यान गरेर ३डी भर्चुअल मोडल निर्माण गरियो। त्यसपछि केन्टकी विश्वविद्यालयका वैज्ञानिकहरूले विकास गरेको “भोल्युम कार्टोग्राफर” प्रोग्रामले माइक्रो–CT इमेजिङको माध्यमबाट स्क्रोलभित्रको इंकका सूक्ष्म निशानहरू पत्ता लगाउन थाल्यो।

डिजिटल अनर्याप र न्यूरल नेटवर्क

विस्तृत इमेजिङ् डाटाले खरानी जैसे तहहरू भित्र लुकेको इंकको जानकारी जुटायो। त्यसपछि प्रशिक्षित न्यूरल नेटवर्क मोडेलहरूले ती इंकका ढाँचाहरू अक्षर र शब्दमा व्याख्या गरे। २०१९ मा पहिलोपटक पूर्ण रूपमा सफल डिजिटल अनर्यापिङपछि विद्वानहरूमा उत्साहको महामारी फैलियो र यो प्रविधि पुरातत्त्व र इतिहास अध्ययनको अभिन्न हिस्सा बन्यो।

एपिक्यूरियन दर्शनको अमूल्य भेट

भर्खरै पढिएको PHerc.172 कोडको स्क्रोलमा प्रथम शताब्दी ईसा पूर्वका एपिक्यूरियन दार्शनिक फिलोडेमसको अग्रज ग्रन्थ, “On Vices and Their Opposite Virtues and In Whom They Are and About What” शिर्षककृत अंश भेटियो। यो ग्रन्थले दुराचारबाट कसरी बचेर सदाचारपूर्ण जीवन जिउने भन्ने मार्गदर्शन दिएको छ र प्राचीन आत्म–सहायता साहित्यको महत्वपूर्ण उदाहरण हो।

भेसुभाइरस च्यालेन्ज: वैज्ञानिक र सर्वसाधारणको सहभागिता

२०२३ को अक्टोबरमा सुरू गरिएको “Vesuvius Challenge” ले विश्वभरका अनुसन्धानकर्ताहरूलाई आमन्त्रित गर्‍यो—खोलिएका छैनन् ती स्क्रोलहरूका माइक्रो–CT छविहरू लिएर कन्वोल्युशनल न्यूरल नेटवर्क र ट्रान्सफर्मर मोडेलमार्फत अक्षर–शब्द पहिचान गर्न। पहिलो चरणमै एउटा स्क्रोलबाट “purple” शब्द मात्र सफलतापूर्वक पढिएको थियो, जुन ठूलो प्रगति मानिन्छ। प्रतियोगिताको उत्कृष्ट टोलीलाई आर्थिक पुरस्कार र अनुसन्धान अनुदान प्रदान गरिन्छ।

भविष्यमा के सम्भावना छ?

हर्कुलेनियमका स्क्रोलहरूको भर्चुअल अनर्यापिङले पुरानो ज्ञान पुनर्जीवित मात्र गर्दैन, नयाँ सन्दर्भमा यसको महत्वलाई पुनःस्थापित गर्छ। आगामी दिनहरूमा थप पाण्डुलिपिहरू डिजिटल स्क्यान र उन्नत एआई उपकरणहरूको सहयोगले उजागर हुनेछन्। यो अविश्वसनीय अन्वेषणले इतिहास र प्रविधिको संगममा नवप्रवर्तनको मार्गचित्र तयार पार्दै मानव सभ्यताका अँध्यारा रहस्यलाई उजागर गर्नेछ।